Mustafa Kemal Atatürk’ün 1905 Yılında Kurduğu Cemiyet: Gerçekler, Tezler ve Tarihsel Arka Plan
Tarihçinin meraklı adımlarıyla geçmişin izlerini süzerken, 1905 yılına ve o yılın bir genç subayı olan Mustafa Kemal’e (sonradan Atatürk) bakmak, sadece bir kişinin eylemini değil, dönemin ruhunu ve siyasal atmosferini de anlamamıza imkân verir. O yıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nun çok yönlü krizlerle boğuştuğu, ideallerin, örgütlerin ve gençlerin birbirini tetiklediği bir ortam hâkimdi. Bu bağlamda, “1905 yılında Mustafa Kemal hangi cemiyeti kurdu?” sorusu, yalnızca bir tarihsel kayıt değil; aynı zamanda bir genç askerin düşünsel dönüşümünün, örgütlenme arzusunun ve politik bilinçlenmesinin de öyküsüdür.
1. Tarihsel Arka Plan: Osmanlı’da Askeri Gençlik, Gizli Örgütlenme ve İdealler
1900’lerin başında Osmanlı ordusu içinde görev yapan genç subaylar, sadece askeri disipline tabi değil; aynı zamanda imparatorluğun içinde bulunduğu çöküş düşüncesi, milliyetçi akımlar, modernleşme baskıları ve imparatorluk bünyesinde süregelen eşitsizliklerle karşı karşıya kalıyorlardı. Mustafa Kemal de 1905 yılında kurmay yüzbaşı olarak göreve başlıyor; bölgesel görev yerinde gözlemler yapıyor, memleket meselelerini ordunun içinden izliyordu. [1]
Bu süreç içerisinde genç askerler arasında “vatan”, “hürriyet”, “meşrutiyet” gibi kavramlar giderek daha yüklenmiş anlam kazanmaya başladı. Gizli toplantılar, küçük gruplar, okumalar, tartışmalar popüler hâle geldi. Bu ortam, Mustafa Kemal’in de içinde yer aldığı biçimde örgütlenme ihtiyacını doğurdu.
2. Hangi Cemiyet Kuruldu? – Vatan ve Hürriyet Cemiyeti
Tarihî kaynaklar, Mustafa Kemal’in 1906 yılı Ekim ayında Şam’da (o dönemde 5. Ordu bünyesinde görevliyken) güvendiği arkadaşlarıyla birlikte gizli olarak “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti”ni kurduğunu kayıt eder. [2] Bu cemiyetin amacı, imparatorluk sınırları içindeki Osmanlı Türk halkı için “vatanın parçalanmasına karşı” bir tutum almayı ve meşrutiyetin yeniden ilanı gibi siyasal hedefleri içermekteydi. [3]
Bazı kaynaklarda “1905 yılında” ifadesi kullanılsa da, ayrıntılı kayıtlar cemiyetin fiilen 1906 sonlarında kurulduğunu gösterir. Bu bağlamda önemli bir tarihsel kırılma noktasıdır. Görevi ve gözlemleri sırasında Mustafa Kemal’in, subay arkadaşlarıyla birlikte böyle bir örgütlenmeye girişmesi, askeri görev ile politika arası bir geçiş olabileceğini düşündürmektedir.
2.1 Kuruluşun Özgün Koşulları
Şam’da görevli olduğu sırada Mustafa Kemal, ordunun ve memleketin durumunu yakından izledi. Bu gözlemler, yalnızca askeri manevralara değil, sosyal, yönetsel ve eğitimsel yapıya da odaklanmıştı. [2] Vatan ve Hürriyet Cemiyeti, bu tür sorunlara odaklanan ve “yeniden yapılanma” düşüncesine sahip gizli bir örgütlenmeydi. Hem askeri personelin hem de entelektüel gençlerin katkısıyla oluştu.
3. Kırılma Noktaları ve Toplumsal Dönüşümler
Bu cemiyetin oluşumu bir dönüm noktasıdır. Genç bir subayın sıradan görevinden çıkıp düşünsel bir topluluğun parçalarıyla ortak hareket etmesi, Osmanlı’nın son dönemlerinde ordunun siyasallaşma eğilimini gösterir. İkinci Meşrutiyet’in 1908’de ilanına kadar geçen süre, birçok gizli örgütlenmeyi ve askeri-sivil etkileşimleri içeriyordu.
Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’nin kısa süre sonra başka örgütlerle temas kurması, özellikle İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilişkilenmesi, büyük bir toplumsal dönüşümün parçasıdır. [4] Askeri şubeler, genç subaylar ve aydın gruplar arasında bir ağ oluşmaya başlamıştı.
Bu süreçte, “vatan” ve “hürriyet” kavramları sadece sözde değil, fiili hareket alanı kazanmış oldu. Gizli toplantılar, basını yönlendirme çabaları, bölgesel örgütlenmeler ve fikir üretimi bu cemiyetlerin ortak özelliğiydi. Öyle ki günümüzde de bu tür dönüşümlerin başlangıcı olarak değerlendirilir.
4. Günümüzdeki Akademik Tartışmalar
Akademide bu cemiyetin kuruluş süreci, Mustafa Kemal’in rolü ve etkileri üzerine çeşitli tartışmalar mevcuttur. Birinci tartışma, “1905” mi yoksa “1906” mı olduğu konusundadır: Bazı kaynaklarda 1905 yılı belirtilirken, detaylı arşiv çalışmaları 1906 Ekim ayını işaret etmektedir. Bu tarih farkı, cemiyetin kuruluş koşulları ve Mustafa Kemal’in görev sahnesi açısından önem taşır. [5]
İkinci olarak, cemiyetin gerçek anlamda bir “örgüt” mü yoksa daha çok fikir çevresi mi olduğu sorusu vardır. Gizli bir karakter taşıması nedeniyle belgeleri sınırlıdır ve bu yüzden bazı tarihçiler, Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ni “çevre hareketi” olarak değerlendirir. Diğerleri ise, bu cemiyetin genç askerlerin siyasal bilinçlenmesinde kritik bir basamak olduğunu savunur.
Üçüncü tartışma alanı, Mustafa Kemal’in cemiyetteki aktif yönü ve ardından İttihat ve Terakki’ye geçişidir. Ona göre, bu dönem genç subayların siyasallaşmasında başlangıç noktasıdır; başka görüşe göre ise Mustafa Kemal daha pragmatik bir katılımcı olup asıl önemi cumhuriyet döneminde kazanmıştır.
5. Geçmişle Günümüz Arasında Paralellikler
Bugün baktığımızda, genç profesyonellerin, askerlerin, aydınların bir araya gelerek toplumsal dönüşümler araması teması hâlâ geçerlidir. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti’ni, günümüz toplumsal hareketlerine benzetebiliriz: gizli/yarı‑gizli toplantılar, fikir üreten gruplar, değişim amacı taşıyan genç birliktelikler… Bu bağlamda tarih sadece geçmişin soğuk sayfaları değil; bugünün dinamizmini anlamamız için bir refleks kaynağıdır.
Ayrıca bir ülkenin askerî genç kuşağının sadece savaşa değil, toplumsal sorunlara bakması ve çözüm araması, günümüzde de önem taşımaktadır. Mustafa Kemal gibi bir figürün erken dönem örgütlenme pratiği, liderlik ve hareket hattı açısından incelenmeye değerdir.
Sonuç
Sonuç olarak, Mustafa Kemal’in 1905‑1906 yıllarında kurduğu ve yaygın biçimde adı geçen Vatan ve Hürriyet Cemiyeti, Osmanlı’nın geç döneminde genç subayların, entelektüellerin ve gizli örgütlenmelerin buluşma noktası olmuştur. Bu cemiyetin hem tarihsel arka planı hem de toplumsal dönüşümlerdeki işlevi, günümüz için de anlamlıdır. Tarihin bu sayfasını anlamak, liderlerin geçmişte attıkları adımları ve bugünün toplumsal dinamiklerini irdelemek açısından önemlidir.
—
Sources:
[1]: “3. Mustafa Kemal, 1905’te kurmay yüzbaşı rütbesiyleilk görev yeri olan …”
[2]: “10 Kasım Yazılar Mustafa Kemal Atatürk’ün Askerî Hayatı”
[3]: “Vatan ve Hürriyet Cemiyeti kim tarafından nerede kurulmuştur?”
[4]: “Atatürk’ün Sofya Ataşeliğine Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan …”
[5]: “Mustafa Kemal vatan ve hürriyet cemiyetini nerde kurdu”